VĂN HOÁ

V?N HOÁ
 
NC News - Hi?n nay ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n có s? dân ?ông nh?t (57.137), chi?m g?n 50% ng??i Ch?m ? Vi?t Nam. H? s?ng t?p trung thành t?ng làng palei riêng bi?t và b?o l?u ??m nét nhi?u t?p t?c truy?n th?ng nh? nghi l?, h?i hè, t?c cúng t? ??n tháp, t?c c??i g?, tang ma, tín ng??ng, tôn giáo, lu?t t?c, v?n ch??ng, làng ngh?…mang b?n s?c v?n hoá riêng.

1. Làng Palei Ch?m:

Hi?n nay ng??i Ch?m ? Ninh Thu?n có t?t c? 22 làng palei thu?c 13 xã và 4 huy?n th? (Ninh Ph??c, Ninh H?i, Ninh S?n, th? xã Phan Rang - Tháp Chàm). Trong ?ó ???c phân chia ra thành hai c?ng ??ng: Ch?m Ahiêr (Ch?m ?nh h??ng Bàlamôn giáo) và Ch?m Awal (Ch?m ?nh h??ng H?i giáo). M?i c?ng ??ng tôn giáo l?i sinh s?ng thành t?ng palei riêng bi?t. Trong t?ng s? 22 làng palei thì có 15 làng Ch?m Ahiêr và 7 làng Ch?m Awal. M?c dù là m?t dân t?c Ch?m Ahiêr và 7 làng Ch?m Awal. M?c dù là m?t dân t?c Ch?m nh?ng phân chia ra làm hai nhóm Ch?m, ?nh h??ng ??o giáo khác nhau (Ahiêr và Awal), s?ng tách bi?t nhau. Tuy v?y hai nhóm này v?n cùng mang m?t ??c tr?ng v?n hoá chung. 

Palei Ch?m th??ng ??nh c? trên nh?ng vùng gò ??t cao, xung quanh là ru?ng lúa và n??ng r?y. M?i palei có kho?ng t? 300-400 h? gia ?ình, t?p h?p b?i nhi?u t?c h? sinh s?ng v?i nhau. Các khuôn viên nhà ? ???c b? trí theo h??ng B?c – Nam.

Trong m?i palei Ch?m ??u có m?t ??n th? th?n (sang Pô yeang) và ? ??u làng có nhà làng (sang palei). Cách palei không xa th??ng có m?t ngh?a ??a (kút, ghôr). M?i palei Ch?m ??u có ??n v? qu?n lí hành chính thôn, ?oàn Thanh niên, H?i Nông dân… Bên c?nh ?ó còn có H?i ??ng phong t?c (H?i ??ng già làng) ch?m lo cúng t? và cùng v?i chính quy?n tham gia gi?i quy?t nh?ng v? b?t ??ng c?a các thành viên trong làng liên quan ??n phong t?c, t?p quán. Palei Ch?m có lu?t t?c riêng g?i là adat. 

N?u nh? Palei Ch?m là ??n v? c? trú c? truy?n mang tàn d? c?a công xã nông thôn thì gia ?ình l?i là b? ph?n hình thành nên ??c tr?ng ?y. Gia ?ình trong palei Ch?m ???c t? ch?c theo hình thái gia ?ình m?u h?, bao g?m gia ?ình l?n (m?ngawôm pruang) và gia ?ình nh? (m? ngawôm sít). Thành viên c? b?n trong gia ?ình ???c tính theo huy?t th?ng bên m?. Trong m?i gia ?ình có ?àn bà l?n tu?i ??ng ??u g?i là “Po sang” (ch? nhà). Các gia ?ình có cùng chung m?t m? sinh ra th??ng b? trí chung nhà c?a trong m?t khuôn viên. T??ng t? nh? v?y, các gia ?ình chung m?t dòng h? phía m? th??ng b? trí nhà  c?a cùng dãy v?i nhau. M?i dòng h? có m?t t?c tr??ng ??ng ??u g?i là “akauk g?p”. Ngày x?a tr??ng t?c là ?àn bà, ngày nay ???c thay th? b?i ng??i ?àn ông. Nhi?m v? c?a tr??ng t?c là qu?n lí các thành viên, gi?i quy?t nh?ng v?n ?? th?c m?c gi?a các thành viên và ch?m lo, t? ch?c cúng t? nh?ng l? nghi tín ng??ng liên quan ??n t?c h?. M?i dòng h? trong làng ???c phân bi?t v?i nhau b?ng ngh?a ??a c?a dòng h? m? (kút, ghôr). M?i dòng h? có m?t v?t th? t? g?i là “Chi?t atâu” (Chi?c Atâu là m?t lo?i gi? ?an b?ng tre hình h?p vuông có n?p ??y, dùng ?? b? y trang, ?? cúng l? c?a t? tiên t?c h?. Chi?c Atâu  ch? ???c ?em ra ngoài khi t?c h? có d?p cúng l?).

??n v? c? c?u c?n b?n c?a h? th?ng thân t?c c?a ng??i Ch?m là m?u h? gia t?c. Nh?ng m?i quan h? bên m? là quan h? thân thu?c và quan tr?ng nh?t. T? tiên ???c th? ph?ng là t? tiên bên m?. Quy?n th?a k? tài s?n thu?c v? con gái út. Ph? n? Ch?m n?m quy?n quy?t ??nh trong gia ?ình. Vai trò C?u (cey) ???c ?? cao và v?n còn chi ph?i m?nh m? trong gia ?ình ng??i Ch?m hi?n nay.

Nói chung sinh ho?t làng (palei), gia ?ình (m?ngawôm), t?c h? (g?p tian) c?a ng??i Ch?m ph?n ánh ??m nét ch? ?? m?u h? th? hi?n trên các m?t: s? phân hoá xã h?i, quan h? v? gia ?ình và hình th?c hôn nhân; hình thái tín ng??ng; ph??ng th?c s?n xu?t và quy?n s? h?u tài s?n… Vì v?y c? ch? xã h?i truy?n th?ng ng??i Ch?m g?n bó ch?t ch? v?i nhau và ???c v?n hành b?ng lu?t t?c (adat). H? s?ng trên c? s? bình ??ng, ?oàn k?t th??ng yêu l?n nhau. Cùng nhau b?o v?, l?u gi? thu?n phong m? t?c, nh?ng giá tr? v?n hoá c?a t? tiên. Có th? nói làng palei, gia ?ình ng??i Ch?m là m?c xích quan tr?ng, g?n li?n ch?t ch? v?i nhau, t?o nên m?t c? c?u xã h?i c? truy?n b?n v?ng, tr? thành cái nôi b?o t?n và l?u gi? v?n hoá Ch?m, l? h?i Ch?m trong su?t nh?ng tháng n?m th?ng tr?m c?a l?ch s? dân t?c.

2. ??i s?ng kinh t?:
Ng??i Ch?m ??nh c? trên d?i ??t mi?n Trung v?i ??c ?i?m ??a hình là mi?n ??t h?p, kéo dài và ???c c?u t?o b?i ba vùng: Núi - ??ng b?ng - Bi?n c?. Khí h?u n?i ?ây kh?c nghi?t, khô ?m, nhi?u n?ng, ít m?a. ?i?u ki?n t? nhiên, ??a lí môi sinh ?ó ?ã hình thành nên n?n kinh t? c?a ng??i Ch?m. 

Trong n?n kinh t? truy?n th?ng c?a mình, ng??i Ch?m có m?t n?n nông nghi?p phát tri?n khá s?m. T? lâu ??i h? ?ã bi?t ??p ??p khai m??ng ?? tr?ng lúa n??c mà ??n nay v?n còn các d?u v?t các công trình th?y l?i trên d?i ??t mi?n trung nh?: ??p Do Linh (Qu?ng Tr?), ??p Nha Trinh và ??p Marên (Ninh Thu?n). H? còn có k? thu?t canh tác ru?ng n??c khá cao. Tùy theo lo?i ru?ng nh? ru?ng gò (hamu tamu), ru?ng cát (hamu cwah), ru?ng sâu (hamu dhong) mà h? có k? thu?t canh tác và s? d?ng các lo?i gi?ngl úa ng?n ngày, cho n?ng su?t cao nh? lo?i gi?ng lúa chiêm, lúa mùa (padai bidiên, padai halim, paday ia ok, padai kuprok…). Do ?ó không ph?i ng?u nhiên mà ng??i Trung Qu?c và ng??i Kinh ??u du nh?p gi?ng lúa c?a ng??i Ch?m mà h? th??ng g?i là “lúa Chiêm”. 

Bên c?nh làm ru?ng ng??i Ch?m còn là nh?ng ng??i làm v??n gi?i. H? tr?ng nhi?u hoa màu và cây ?n trái nh? ngô, khoai lang, ??u xanh, ??u nành, chu?i, d?a, h? tiêu… Nh? ?ó mà dân c? có hoa qu? và ?n rau xanh 4 mùa. Bên c?nh ngh? nông, ng??i Ch?m còn bi?t khai thác nh?ng khu r?ng l?n có các lo?i g? mun, tr?m h??ng, v? cây làm thu?c nhu?m… r?t ???c ?a thích trên th? tr??ng. H? c?ng bi?t khai thác tài nguyên khoáng s?n ? x? h? ?? ?em bán ? xa. Ng??i Ch?m còn làm ngh? bi?n, h? là nh?ng th?y th? can tr??ng, là nh?ng ng??i buôn bán gi?i. Nh?ng chi?c thuy?n buôn c?a h? th??ng v??t bi?n kh?i ?i ??n h?i c?ng Trung Qu?c và có m?i quan h? v?i các n??c Java trong th?i c? trung ??i.

Nói chung kinh t? truy?n th?ng c?a ng??i Ch?m bao g?m c? ngh? nông, ngh? ?i bi?n và khai thác r?ng. Ba hình thái kinh t? ?ó ?ã góp ph?n làm cho ??i s?ng kinh t? Ch?m phát tri?n ph?n th?nh và hi?n nay còn in d?u ?n ??m nét trong l? h?i Ch?m. Tuy nhiên ngày nay, m?t s? ngành kinh t? truy?n th?ng ?ã b? m?t ?i. Hi?n nay ng??i Ch?m không còn làm ngh? bi?n. Tuy m?t s? làng Ch?m ? Ninh Thu?n nh? B?nh Ngh?a, Tu?n Tú v?n còn s?ng g?n bi?n nh?ng h? không làm ngh? bi?n mà l?i quay l?ng v?i bi?n. ?a s? (kho?ng 95%) ng??i Ch?m Ninh Thu?n ngày này s?ng b?ng ngh? nông, và m?t s? ít làm ngh? ch?n nuôi và khai thác r?ng. ??n nay h? v?n còn phát huy truy?n th?ng làm lúa n??c và ch?n nuôi gia súc, gia c?m. Ho?t ??ng nông nghi?p v?n là n?n kinh t? ch? ??o trong ??i s?ng kinh t? ch? ??o trong ??i s?ng kinh t? c?a ng??i Ch?m hi?n nay.
 
Theo ninhthuanpt.com.vn